Quách A Nương (Quách A), người con vùng quê Bạch Hạc, là vị nữ tướng dưới lá cờ khởi nghĩa đánh đuổi quân Hán, dựng nước, xưng vương của Hai Bà Trưng những năm 40 – 43 sau công nguyên.
Được sinh ra tại một làng chài nhỏ vùng Ngã Ba Hạc, Quách A sớm mồ côi cha mẹ đã tìm đến chốn thanh tịnh nơi cửa chùa để tu hành, lấy tên hiệu là Khâu Ni. Giữa thời điểm nhà Hán xâm lược nước ta, đi tới đâu cũng thấy cảnh giặc Hán hoành hành, ức hiếp dân lành nên trong lòng Quách A nung nấu ý chí căm thù, muốn đuổi giặc cứu nước, cứu dân… Nàng tập hợp phật tử dạy võ nghệ, vận động nhân dân đứng lên đánh đuổi giặc Hán. Nghe tin Hai Bà Trưng khởi nghĩa ở Mê Linh, cho sứ giả tới truyền hịch, Khâu Ni dựng đàn tế cáo trời đất, mở hội ba ngày ba đêm với nhiều cuộc thi như: Ném lao, đấu vật, bắn cung, cưỡi ngựa… nhằm chiêu tập binh sĩ rồi cầm quân tiến về Hát Giang tụ nghĩa. Hai Bà Trưng ra tận bến sông ân cần tiếp đón, phong cho Khâu Ni là Tiên phong tả tướng quân. Ngày Hai Bà Trưng phá quân Tô Định ở thành Luy Lâu, Quách A dẫn đạo quân của mình theo dòng sông Thao, cùng Thiều Hoa lĩnh ấn Hữu tướng tiên phong tiến vào sông Thiên Đức (sông Đuống) cùng vào sông Dâu đánh thành Luy Lâu. Sau khi đánh tan giặc Hán, Trưng Trắc lên ngôi vua phong cho Quách A là “Khâu Ni công chúa”, lệnh cho nàng về Nhật Chiêu (nay là thôn Cựu Ấp, xã Liên Châu, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh Phúc) lập đồn lũy, ngày ngày rèn quân luyện tướng, khuyến khích nhân dân khai khẩn đất hoang làm đồng ruộng. Truyền thuyết ghi lại ngày 6 tháng Giêng âm lịch, công chúa Khâu Ni nhân được mùa bèn mở hội khao thưởng quân dân, bỗng có đám mây vàng bay xuống, công chúa bước lên rồi biến mất. Từ đó dân vùng Bạch Hạc (Việt Trì) và Nhật Chiêu (Yên Lạc) mỗi năm đều lấy ngày 6 tháng Giêng làm ngày mở lễ hội, đền Tam Giang ở Bạch Hạc là nơi mở hội chính, vừa là hình thức sinh hoạt cộng đồng chung, vừa để cầu một năm mới con cháu đuề huề, cấy hái được mùa, đánh bắt bội thu, buôn bán phát đạt. Trải qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, một phần di tích bị hủy hoại. Đến năm 2007, ngôi đền được tu bổ trên nền móng cũ theo đúng kiến trúc cổ truyền và trở thành điểm tựa tâm linh cho đông đảo nhân dân trong vùng.
Nằm trong quần thể di tích lịch sử văn hóa phường Bạch Hạc, vùng đất còn lưu giữ được nhiều di sản văn hóa đặc sắc liên quan đến kinh đô Văn Lang và thời đại Hùng Vương dựng nước, ngôi đền tọa lạc trên khu đất rộng, nhìn ra sông Lô được xây dựng với kiến trúc độc đáo theo kiểu chữ “đinh”, gồm ba gian đại bái và một gian hậu cung, tổng diện tích 190m2, thiết kế theo kiểu nhà 4 mái đao cong. Trong đền còn lưu giữ được nhiều di vật, cổ vật có giá trị như: Ống hoa, đài nước, mâm bồng, chóe đựng nước, nậm rượu, lư hương, tượng thờ.
Khuôn viên đền Quách A Nương
Đền Quách A Nương thuộc hệ thống các di tích thờ các tướng lĩnh thời Hai Bà Trưng.
Nghiên cứu về di tích giúp chúng ta hoàn thiện thêm bức tranh về cuộc khởi nghĩa đánh đuổi giặc Hán giành độc lập dân tộc. Cùng với Nàng Nội, Thiều Hoa, Xuân Nương… nữ tướng Quách A Nương đã có công lãnh đạo và gắn kết người dân Đất Tổ với nhân dân cả nước, làm nên một gia đình lớn không chỉ mang nền tảng bền chặt bởi quan hệ huyết thống, mà còn là tập thể chung chí hưởng, lý tưởng đánh đuổi quân Hán xâm lược.
Hiện nay, đền thờ Quách A Nương là nơi gửi gắm tâm tư, nguyện vọng, nơi sinh hoạt văn hóa tinh thần của nhân dân địa phương. Năm 2009, đền được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Việc tôn tạo, bảo vệ di tích không chỉ giúp cho việc bảo tồn các di sản văn hóa phi vật thể gắn với di tích mà còn là cơ sở để phát huy các giá trị của di tích, góp phần vào phát triển kinh tế xã hội địa phương.
